fuzulinin su kasidesi tahlili

Şiir Tahlilleri- Fuzuli'nin Su Kasidesinin Tahlili

Eski edebiyatımız Hz. Peygamber için yazılmış binlerce beyit ve müstakil eserle süslüdür. Bu edebiyatın önemli bir kıs­mında güzel deyince, dilber deyince, sevgili deyince neredeyse hep ilk akla gelen odur. Asr-i Saadet’te Hassân bin Sâbit ve Ka’b ibni Züheyr’in kasidelerinden başlamak üzere Arap, Iran ve Türk edebiyatlannda onun için nazmedilen bütün eserlerde ona duyulan özlem ve aşk dile getirilmiştir. Türk edebiyatındaki naatler arasında onu “suyun hararetle aradı­ğı, kapısına ulaşmaya çalıştığı.sevgili” olarak tasvir eden bir tanesi vardır ki asırlar boyunca zevkle okunmuş ve hâlâ da okunmaktadır.

 

Kasidelerin ‘nesîb’ yahut ‘teşbîb’ denen başlangıç bölümlerinde, şairlerin gerek şiir sanatındaki kudretle­rini göstermek, gerekse methedecekleri şahsın övgüsüne güçlü ve etkili bir üslûpla başlamaya zemin hazırlamak üzere bir tabiat yahut güzel tasviri ile başlamaları edebî bir gelenektir. Ancak bizim edebiyatımızda pek çok örneği görüldüğü üzere bazen nesib kısmında doğrudan doğruya methedilen şahsın övgüsüne girildiği yahut esere, methedilen şahsın tasvirim ima eden ifadelerle başlandığına çokça rastlanmaktadır. “Su” kasidesinde de nesib kısmında tasvir edilip özle­minden bahsedilen güzelin kimliği, bütün ‘hüsniyât’ tarzı -yani sevgilinin güzelliklerinden bahseden türdeki- şiirlerde olduğu gibi meçhul bırakılmakla birlikte, çoğu beyitlerde onun Hz. Muhammed olduğuna dair güçlü ipuçlan veril­mektedir. Bu bakımdan eser okunurken ve yorumlanırken bu husus sürekli göz önünde bulundurulmalıdır.

 

I . Kaside

 

fâ’ilâtün fe’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün

KASÎDE DER MEDH-l HAZRET-İ FAHR-I KÂİNAT

 

Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlare su

Kim bu denlü dutuşan odlare kılmaz çâre su

Âb-gûndur günbed-i devvâr rengi bilmezem

Yâ muhît olmuş gözümden günbed-i devvâre su

 

Zevk-i tîgundan ‘aceb yoh olsa gönlüm çâk çâk

Kim mürûr ilen bıragur rahneler dîvâre su

 

Vehm ilen söyler dil-i mecrûh peykânun sözin

ihtiyât ilen içer her kimde olsa yâre su

 

KAİNATIN ÖVÜNCÜ HAZRET-İ PEYGAMBER’İN METHİ HAKKINDA KASÎDE

 

Ey göz, gönlümdeki ateşlere gözyaşından su saç­ma, artık böylesine tutuşan ateşlere su fayda etmez.

Dönüp duran kubbenin rengi su rengi midir, yoksa gözümden [akan] su devreden kubbeyi mi kaplamıştır, bilmiyorum.

Senin kılıcının zevkinden gönlüm yank yarık olsa buna şaşılmaz, zira su akarken duvarda gedik bı­rakır.

Yaralı gönül [-yahut dil- senin] peykânının sözü­nü korkarak söyler. Kimde yara olsa o [kimse] su­yu ihtiyatla içer.

Suya virsün bâgbân gülzân zahmet çekmesün

Bir gül açılmaz yüzün tek virse min gülzâre su

Ohşadıbilmez gubânnı muharrir hattuna

Hâme tek bakmakdan inse gözlerine kâre su

‘Ârızun y âdiyle nemnâk olsa müjgânum n’ola

Zâyi’ olmaz gül temennâsiyle virmek hâre su

Gam güni itme dil-i bîmârdan tîgun dirîg

Hayrdur virmek karanu gicede bîmâre su

İste peykânın gönül hectinde şevkum sâkin it

Susuzam bir gez bu sahrâda menüm’çün are su

10. Men lebün müştâkıyam zühhâd Kevser talibi

Nitekim meste mey içmek hoş gelür huşyâre su

Ravza-i kûyına her dem durmayup eyler güzâr

‘Âşık olmuş gâlibâ ol serv-i hoş-reftâre su

Su yalın ol hûydan toprag olup dutsam gerek

Çün rakîbümdür dahi ol kûya koyman vare su

Dest-bûsı ârzûsiyle ger ölsem dostlar

Rûze eylen topragum sunun anunla yâre su

Serv serkeşlük kılur kumrî niyazından meger

Dâmenin duta ayagına düşeyalvare su

İçmek ister bülbülün kanın meger bir reng ile

Gül budağınım mizâcına gire kurtare su

Tıynet-i pâkini rûşen kılmış ehl-i ‘âleme

İktidâ kılmış tarîk-i Ahmed-i Muhtâr’e su

Seyyid-i nev’-i beşer deryâ-yi dürr-i ıstıfâ

Kim sepüpdür mu’cizâtı âteş-i eşrâre su

18- Kılmağ içün tâze gülzâr-i nübüvvet revnakın

Mu’cizinden eylemiş izhâr seng-i hâre su ‘

Bahçıvan gül bahçesini sele versin, boş yere zah­met çekmesin; [zira] bin gül bahçesine su verse senin yüzün gibi bir gül açılmaz.

Muharririn bakmaktan gözlerine kalem gibi kara sular inse de, gubârını senin hattına benzetemez.

Yanağını hatırladıkça kirpiklerim ıslansa bunda şaşılacak ne var? [Zira] gül elde etmek için dikene su vermek boşa gitmez.

Gam gününde hasta gönlümden kılıcını esirgeme. [Çünkü] karanlık gecede hastaya su vermek se­vaptır.

Gönül! [O sevgilinin nazarı] okunu iste, ayrılığın­da coşkunluğumu teskin et. Susuzum; bu sahrada bir kere [de] benim için su ara.

Nasıl mest olana şarap, ayık olana da su içmek hoş gelirse; [aynı şekilde] ben senin dudağının tutku­nuyum, zahitler ise Kevser talep etmektedirler.

Su hiç durmadan [sevgilinin] mahallesinin bahçe­sine doğru akar gider. Galiba o hoş yürüyüşlü servi boylu güzele âşık olmuş.

Toprak olarak suyun yolunu o mahalden tutup engellemeliyim. Madem ki rakibimdir, suyu ora­ya varmaya bırakmam.

Dostlar! Eğer [o sevgilinin] elini öpme arzusuyla ölürsem, toprağımdan kâse yapın ve sevgiliye onunla su verin.

Servi ağacı, su servinin eteğini tutup, ayağına ka­panıp yalvarmadıkça kumrunun ricalarını kabule yanaşmaz.

Galiba [gül budağı] bir hile ile bülbülün kanını içmek istiyor. Su gül budağının tabiatına girip [bülbülü] kurtarsın.

Su, seçilmiş peygamber Hz. Muhammed’in yolu­nu tutmakla, dünya halkına temiz yaratılışını gös­termiş.

İnsanların önderi [ve öyle bir] seçme inci denizidir ki mucizeleri şerlilerin ateşlerine su serpmiştir.

Nebiliğin gül bahçesinin güzelliğini tazelemek için katı taş [onun] mucizesinden [dolayı] su çı­karmış.

Mu’cizi bir bahr-i bî-pâyân imiş âlemde kim

Yetmiş andan min min âteş-hâne-i küffâre su

Hayret ilen barmagın dişler kim itse istimâ’

Barmagından virdügin şiddet güni Ensâre su

Dostı ger zehr-i mâr içse olur Âb-i Hayât

Hasmı su içse döner elbette zehr-i mâre su

22 Eylemiş her katreden min bahr-i rahmet mevc-hîz

El sunup urgaç vuzu’ içün gül-i ruhsâre su

Hâk-i pâyine yetem dir ‘Ömrlerdür muttasıl

Başını daşdan dâsa urup gezer âvâre su

Zerre zerre hâk-i dergâhına ister sala nûr

Dönmez ol dergâhdan ger olsa pâre pâre su

Zikr-i na’tün virdini dermân bilür ehl-i hatâ

Eyle kim def’-i humâr içün içer meyhwâre su

Yâ Habîbullâh yâ Hayre’l-beşer müştâkunam

Eyle kim leb-teşneler yanup diler hemvâre su

Sensen ol bahr-i kerâmet kim şeb-i Mi’râcda

Şebnem-i feyzün yetürmiş sâbit ü seyyâre su

Çeşme-i hûrşîdden her dem zülâl-i feyz iner

Hâcet olsa merkadün tecdîd iden mi’mâre su

Bîm-i dûzeh nâr-i gam salmış dil-i sûzânuma

Var ümîdüm ebr-i ihsânun sepe ol nâre su

Yümn-i na’tünden güher olmış Fuzûlî sözleri

Ebr-i nîsândan dönen tek lü’lü’-i sehvare su

31 Hâb-i gafletden olan bîdâr olanda rûz-i haşr

Eşk-i hasretden tökende dîde-i bîdâre su

32 Umduğum oldur ki mahrûm olmayam dîdârdan

Çeşme-i vaslun vire men teşne-i dîdâre su

Onun muciz[eler]i dünyada kâfirlerin binlerce ateş tapınağına su ulaştıran sonsuz bir deniz imiş.

Şiddet gününde Ensâr’a parmağından su verdiği­ni kim duysa hayretle parmağını ısırır.

Dostu eğer yılan zehiri içse [bu zehir ona] Bengi­su olur. Düşmanı su içse su elbette yılan zehirine döner.

Abdest için el uzatıp gül yanağına su vurunca her damladan bin rahmet denizi dalgalanmış.

Su ömürler boyunca sürekli onun ayağı toprağına ulaşayım diyerek başını taştan taşa vurup avare gezer durur.

Su her zerresiyle onun eşiği toprağına ışık vermek ister, paramparça da olsa o dergâhdan dönmez.

Ayyaşlar [içkiden sonraki] baş ağrısını gidermek için nasıl su içerlerse, hata ehli kimseler de senin naatını tespih çeker gibi anmayı derman bilir [ler].

Ey Allah’ın sevgilisi! Ey insanların [en] hayırlısı! Susuzluktan dudağı kurumuşların yanıp sürekli su istemeleri gibi seni şevkle arzulamaktayım.

Sen öyle bir keramet denizisin ki Mirac gecesinde feyzinin çiğ taneleri duran ve hareket eden bütün yıldızlara [bu feyizden] su iletmiş.

Senin kabrini yemleyen mimara su lâzım olsa, güneş çeşmesinden her an bereket zülâli iner.

Cehennem korkusu yanık gönlüme gam ateşi sal­mış. [Ancak] senin ihsan bulutunun o ateşe su serpeceğinden ümitliyim.

Suyun Nisan bulutundan [inip] sultanlara lâyık inciye dönmesi gibi, Fuzûlî’nin sözleri [de] senin naatinin bereketinden [birer] inci olmuş.

31-32 Gaflet uykusundan uyanan [kimse], kıyamet günü olduğunda; pişmanlık gözyaşlarından, uyanıp açılan gözüne su döktüğünde umduğum: sevgilinin güzel yüzünden mahrum olmamam [ve] vuslatının çeşmesinin ben cemal susamışına su

“Eşk” gözyaşı “od” ise ateş demektir. Öncelikle şair böyle bir ifade ile dolaylı olarak, gönlünde bir ateş bulunduğunu ve gözlerinden yaşlar akmakta olduğunu bildirmektedir. Şair gözünün akıttığı yaşları, içindeki ateşi söndürmek yahut teskin etmek için serptiği sular gibi yorumlayarak gözüne seslenmekte ve “Böylesine tutuşan ateşlere su fayda vermez” demektedir. Bu ifade iki anlama gelebi­lir:

 l. Gönlümdeki yangın öylesine fazladır ki artık buna su serpmenin faydası yoktur, söndürülemez. Alevlerin iyice yükseldiği bir yangım söndürmek için o günün en güçlü tulumbaları ve tulum­bacılarının dahi çaresiz kaldıkları bilinmektedir. O devrin şartlarında tulumba vb. imkânlarla sıkı­lan sular, bu gibi büyüyen yangınları söndürmekten çok yangının diğer yerlere sıçramasını engelle­mek için çevreyi ıslatmaya yarıyordu. Böyle bir manzaraya işaret olmak üzere şair gözlerine boşuna uğraşmaması tavsiyesinde bulunuyor.

 2. Bu ateş insanı yakıp kavurmasına rağmen su ile söndürüle­cek cinsten değildir. Görüldüğü üzere “od” [= ateş] kelimesi burada hakikî anlamında değil, insanın içini yakan duygu karşılığında mecazî anlamda kullanılmıştır. Ayrıca göz, yangın söndürmeye çalı­şan bir şahıs gibi düşünülerek kendisine hitap edilmiştir (teşhis). Su ve ateş gibi birbirine zıt nesne­ler aynı ibarede kullanılmışlardır (tezat).

“Âb-gûn” su rengi demek olup cam ve hava gibi renksiz ve şeffaf nesneler için kullanılır. “Günbed-i devvâr” dönen kubbe; “muhît” saran, kuşatan anlamındadır. Eskiler göğü ve felekleri yeryüzü üzeri­ne kapanmış şeffaf kubbeler olarak tasavvur ediyorlardı. Şair bu şeffaf gökyüzünün su rengi oluşu ile gözünden akan sular arasında bir ilişki kurarak, sanki gerçeği bilmiyormuş gibi davranmakta ve “Bu gök kubbe su rengi mi, yoksa gözümden akan yaşlarla devreden kubbeyi su mu kapladı, bilmi­yorum?” diyerek akan gözyaşlarının felekleri dahi kaplayacak kadar çok olduğunu vurgulamaktadır (tecahülüarif, mübalâğa).

Öyle anlaşılıyor ki şair aynı zamanda, sürekli gözünden akan yaşlar sebe­biyle her yeri su olarak gördüğünü ima etmektedir. Bunun yanı sıra devrinin tip, astronomi, kimya, coğrafya gibi bilimlerini şiirinde çokça işleyen Fuzûlî, burada o devrin göklerle ilgili bir inancına te­mas etmektedir. Eskiler iç içe girmiş yedi kat şeffaf kubbe gibi düşündükleri felekler ile dünya se­ması arasında, dalgalarının bir damlası dahi havaya karışmayan ve gerektiğinde bir miktarı yağmur olarak yeryüzüne indirilen bir su deryası bulunduğuna inanıyorlardı. Hatta bazılarına göre gezegen­ler de bu deniz içinde balıklar gibi yüzerek hareket etmekteydiler. Bu deniz veya denizlerin mahiye­ti hakkında Erzurumlu ibrahim Hakkı’nın Ma’rifetnâme adlı eserinde uzun uzadıya bilgi verilmiştir, işte şairin “Yoksa gözümden akan su devreden kubbeyi mi sarmış?” demesinin sebebi bu olsa ge­rektir. Beyitte “devrân” [= felek] ve “devvâr” [= çok dönen, sürekli devreden] kelimeleri aynı kökten kaynaklanan kelimeler olduklarından özellikle tercih edilmişlerdir (iştikak).

Beytin bir soru cümlesi şeklinde yorumlanması, Âzerî Türkçesinde görülen ve daha çok vurgu ile belli olan bir hususiyetten kaynaklanmaktadır. Şair aslında cevabını bildiği bir soruyu kendi kendine sorarak, konuya okuyu­cusunun dikkatini yoğunlaştırma amacındadır. Eski şiirimizde sevgilinin âşığın gönlünde büyük heyecanlar ve sızılar uyandıran bakışı kılıç, hançer vb. kesici ve yaralayıcı silâhlara benzetilir. Bütün şairler bu kılıç darbeleri ile gönüllerinin param­ parça olduğunu ifade ederler. Sanatında her zaman farklı olmayı kendisine prensip edinen Fuzûlî ise gönlünün bu kılıç darbelerinden değil, bu darbelerin zevkinden yarık yarık olduğunu ifade et­mektedir. Çünkü ona söz konusu kılıç darbeleri, su kadar aziz gelmektedir.  Hemen ardından da buna akan suyun zamanla taş üzerinde oluşturduğu izleri ilginç bir örnek olarak getiriyor (irsalimesel). 

Özellikle asırlık çeşme ve şadırvanlarda musluklardan damlayan suların taş yahut mermer üze­rinde derin izler bıraktığı malûmdur, işte şair sevgilisine, su nasıl duvar üzerinde “mürûr” [= akma, geçme] ile “rahne”ler [= yarık, gedik] bırakıyorsa, onun kılıcının da kendi gönlünde aynı şekilde ya­rıklar oluşturduğunu söylüyor. Burada işlenen kılıç-su ilişkisi, gerek deyim olarak gerekse teknik bir tabir olmak itibanyla “kılıca su verme” ile ilgili bir husustur. Kılıcın su verilerek çelik hâline ge­tirilişi onun sertlik ve keskinliği ile ilgili olup; şairler ve özellikle Fuzûlî sevgilinin kılıç gibi bakışma su kadar muhtaç olduklarını ima etmek için onu daima suya benzetirler. İşte şairin gönlünde açılan yaraları suyun taş üzerinde bıraktığı izlere benzetmesi bundan kaynaklanmaktadır.

4- Bir önceki beyitte ifade edilen, sevgilinin kılıcının âşığa su gibi geldiği hususunu şair bu defa farklı bir yorumla, yeniden ve daha güçlü bir biçimde işlemektedir. Günümüzde de ameliyatlı hastalara su vermezler, hasta ne kadar su istese ve yansa onun iyiliği için suyu damla damla ve ihtiyatla verir­ler. Beyitte sevgilinin bakışını yahut kirpiğini sembolize etmek üzere kullanılan “peykân” [= ok ucu­na takılan sivri çelik, temren] da çelikten mamul olduğu için su verilmiş bir metaldir. Burada sevgi­linin bakışı yahut kirpiğinin hararetle yanmakta olan âşığa gerçekten su gibi geldiğini vurgulamak için şair yeni bir sahne çiziyor: Nasıl derin yarası olan bir kimse suyu ihtiyatla içerse, yaralı gönül de sevgilinin peykâmndan bahsederken öylesine ihtiyatlı davranmaktadır. Burada da amaç, sevgilinin âşıkları yaralayan, hâlden hâle sokan ok gibi tesirli bakışının Fuzûlî için su kadar aziz ve hararetle arzu edilen bir nesne olduğunu vurgulamaktır. Beyti ilk okuyanda sanki gönül, oktan yaralandığı için tekrar yaralanacakmış endişesi ile ondan korku ile bahsediyormuş intibaı uyandırılmış. Halbu­ki şair ikinci mısrada verilen örnekten (irsalimesel) de anlaşılacağı üzere bu okun su gibi hararetle arzulanan bir şey olduğunu, sevgilinin kılıç ve ok gibi kesici ve yaralayıcı bakışlarına su kadar muh­taç olduğunu vurgulamaya çalışmaktadır.

Tarikat meclislerinde Hz. Muhammed’in manevî şahsiyetinin daima hazır bulunduğuna ve onun, nazarı ile zikir halkasında bulunan dervişlere ilâhî feyiz dağıttığına inanılır. Bu gibi zikir ve mera­simlerden sonra uzun bir süre su içilmemesine dikkat edilmesi yahut suyun ihtiyatla içilmesi, bey­tin oluşturduğu çağrışımlar açısından ilginç bir dürüm teşkil etmektedir.

“Suya vermek” [= sele vermek, sel alıp götürmek] ile “su vermek” [= yetişmesi için ihtimamla sula­mak] deyimlerinin ustalıkla seçilerek kullanıldığı bu beyitte şair, sevgilinin yüzünü bir güle benzet­mekte ve bu güzellikte bir gülün bir daha yetişmesinin mümkün olmayacağını ifade etmektedir. Daha sonra gelen beyitlerden açıkça anlaşılacağı üzere burada söz konusu edilen güzel Hz. Muham­med’dir. Eski şiirimizde Hz. Peygamber’in bir gül ve onun yaşadığı Asr-i Saadet’in de bahar mevsi­mi şeklinde işlendiği düşünülecek olursa şairin neyi kastettiği daha iyi anlaşılabilir. Beyitte geçen “sele vermek” deyimi, selin alıp götürmesine göz yummak, buna engel olmak için tedbir almamak anlamında bir ifadedir.  Anlaşıldığına göre şair, Hz. Muhammed’in ahir zaman peygamberi olduğu inancından hareketle “bâg-bân” kelimesiyle Allah’ı, bağ ile de dünyayı semboliz ederek onun ölü­münden sonra dünyanın varlığının anlamsızlığını ifade etmeye çalışmaktadır. Azerî Türkçesinde benzetme edatı olarak kullanılan “tek” [= gibi] kelimesi, aynı zamanda sayı sıfatı olarak “tek” [= bir tane] anlamına gelmesi bakımından ibaredeki “min” [= bin] kelimesi ile uzak anlamı itibanyla ilişki içindedir (ihamıtenasüp). ibaredeki bahçıvan, su vermek, gül bahçesi, gül, gül açılmak gibi ifadele­rin bir arada kullanılması, kavramlar arasında tam bir uyum oluşturmaktadır (müraatinazir).

Bu beyitteki bazı kelimeler iki anlama gelebilecek şekilde ustalıkla seçilmişlerdir. Çağatay ve Azerî Türkçelerinde nakkaş ve aynı zamanda yazıcı anlamıyla “muharrir”; sakal ve yazı kaşılığıyla gelen “hat” toz yahut ‘toz gibi ince şey anlamıyla gubârî de denen bir yazı çeşidinin ismi olan “gubâr”; re­sim çizmede kullanılan kıl kalem ve yazı yazmada kullanılan kamış kalemi karşılayan “hâme” keli­meleri özellikle seçilmiştir. Şair sevgilinin yanağındaki “hatt”ı [= sakal] övmek için; bir nakkaşın ne kadar uğraşsa, bakmaktan kalem gibi gözlerine kara sular inse, yine de “gubâr’ını yani toz kadar in­ce çizgilerini onun sakalına benzetmeye muvaffak olamayacağını ifade etmektedir. Türkçede günü­müzde de kullandığımız “göze kara sular inmek” deyimi gözün artık görmez hâle gelmesinden ki­nayedir. Nakkaş bu tasviri çizmek için o kadar uğraşmıştır ki gözü görmez hâle gelmiştir. 

Bu durum için ucuna yukarıdan aşağıya doğru kara mürekkebin inmekte olduğu kalemin benzetilen olarak se­çilmesi ifadeye ayrı bir güzellik katmaktadır, insanlar özellikle aşırı beyaz yahut fazla ışıklı bir cismebakınca bir müddet sonra geçici bir körlük oluşur. Buna engel olmak için çöllerde göze sürme çe­kerler yahut karı çok olan yerlerde göz altına kömür tozu sürerler. Kalemin ucunun göz gibi düşü­nülmesi ve yazı yazarken duruşunun beyaz kâğıda bakıyor gibi oluşu ve içindeki siyah mürekkebin aşağıya doğru akışı kalem hakkında geliştirilen “kalem gibi gözlerine kara su inse” ifadesi ile fevka­lâde bir uyum teşkil etmektedir. Eğer “muharrir” kelimesi hattat veya kâtip olarak düşünülecek olursa bu defa da “gubâr” kelimesi ile toz kadar küçük yazı anlamındaki ‘hatt-i gubârî’nin kastedil­diğine hükmederek, “Kâtip kalem gibi bakmaktan gözlerine kara sular inse de, gubârî hattını senin sakalına benzetemez” anlamını çıkarmak mümkündür. Eskiden ömürlerinin neredeyse tamamını çok ince tahrirlerle uğraşarak geçiren minyatür sanatçılarının önemli bir kısmının bir zaman sonra gözlerinin göremeyecek hâle geldiği düşünülecek olursa, şairin beyitteki ifadesiyle aynı zamanda böyle bir tarihî gerçeğe de temas ettiği anlaşılır. “Ârız” yanak demektir.

Bu ifade ile şair kendisini, sevgilisinin yanağı aklına gelince gözyaşlarını tu­tamayan ve bu yaşlarla kirpikleri ıslanan bir âşık olarak ifade etmekte, hemen ardından da kirpik ve diken arasında şekil itibanyla bir benzerlik kurarak kirpiklerinin ıslanışını gül elde etmek için di­kenli dalların sulanmasına benzetmekte, “Gül temennisi ile dikene su vermek -yani bir güzelliği el­de etmek için başa gelecek sıkıntılara razı olmak- ziyan değildir, bilakis fayda getirir” demek iste­mektedir. Burada söz konusu edilen ve gözde açılması ümit edilen gûl, rüyada görülmesi ümit edi­len Hz. Muhammed’dir. O kolayca ulaşılamayan, ancak rüyada ulaşılabilen yahut mahşer gününde yüzünü görme anı hasretle beklenen bir sevgilidir. O, kendisine sevgi bağlamayanlara, ümmet ol­mayanlara; kendisi için gözyaşı dökmeyip hasretini çekmeyenlere ne bu dünyada ve mahşer günün­de sancağını açtığı zaman cemalini göstermez.

Bütün yukarıdaki beyitlerde olduğu gibi bu beyit de tamamıyla Hz. Muhammed’e âşık olan vect ve hâl ehli kimselerin ruh yapılan ile ilgili bazı psikolojik halleri tasvir etmektedir. Bu gibiler geceleri sabahlara kadar salât ve selâm ile, yani Allah’a ibadet edip Hz. Muhammed’in şefaatine mazhar olma ümidiyle ona selâm ederek vakit geçirirler. Onun bir anlık tecellisini bekler dururlar. Bu tecellînin yani zuhurun gerçekleşmediği günler, onlar için “karanu gice”den [karanlık gece] farksız gamlı günlerdir. Bu hâller tasavvuf yolunda seyredenlerce tutulma, daralma, sıkıntı anlamına gelen ‘kabz’ ve açılma, ferahlama, neşe demek olan ‘bast’ kelimeleri ile ifade edilir. Sevgilinin bakışının bu ede­biyatta kılıç yahut hançere benzetildiğinden daha önce de bahsedilmişti.

 İşte şairin gam ve keder gününde hasta gönlüne sevgilisinin hançerini istemesi, Hz. Muhammed’in manen tecelli ederek âşı­ğına nazarını yöneltmesi talebini içeren sembolik bir ifadedir. Şair bu duruma karanlık gecede hara­retle yanan, yatağından kalkıp bir damla su içmeye mecali olmayan bir hastayı örnek vererek; “Böy­le birine su vermek nasıl hayırlı bir iş ve sevap ise, senin gamının derdiyle aynı durumda olan bana da kılıç gibi keskin bakışınla nazar etmen aynı değerdedir” demek istemektedir.

Görüldüğü üzere yukarıda olduğu gibi burada da silâh ve su ilişkisi sürdürülmekte; âşığa sevgilinin çelik gibi keskin nazarının hararetle yanmakta olan hastanın suya olan ihtiyacı kadar kıymetli olduğu vurgulanmak­tadır.

Bu beyit günümüzde Anadolu’da hâlâ sürdürülmekte olan, ok tabir edilen “V” şeklindeki bir çu­bukla yer altındaki su kaynağını arama işini çağrıştırmaktadır. Bu iş için el almış olan kimse iki ucundan tuttuğu “V” şeklindeki oku önüne tutarak yürür, su kaynağının bulunduğu yerde okun önde bulunan köşesi aşağıya doğru çekilerek su kaynağının bulunduğu noktayı haber verir. Yukarı­da süregelen nazar ve ok ilişkisi burada da fakat biraz daha farklı bir şekilde sürdürülmektedir. Şair gönlüne sanki farklı birisiymiş gibi hitap ederek ondan sevgilinin okunun temrenini talep etmesini istemektedir. Burada bir şeyi can ü gönülden isteme hâline işaret edilmektedir. “Peykân” [okun ucundaki keskin çelik parça] ile kastedilen okun kendisi olmalıdır. Yani okun ucu zikredilmiş, fa­kat aslında kendisi kastedilmiştir (zikr-i cüz irâde-i kül). “Sahrâ” çöl demektir. Şair gönlünden sev­gilinin okunu alarak aşk sahrasında kendisi için su yerine geçen ilâhî feyiz ve tecelliler arayıp bul­masını istemektedir. Beyitteki “gez” [kez, kere defa] kelimesi aynı zamanda “gez” [aramak için dolaş] şeklinde okunabilecek bir yapıya sahiptir (cinas).

“Zühhâd” zahitler demektir. Edebiyatımızda “zâhid” kavramı, gerçek anlamı olan züht ve takva sa­hibi, dindar kimse anlamından farklı olarak; gösteriş ve menfaatleri için dindar geçinen, riyakâr, aşk ve şevkten nasibi olmayan kaba sofuları temsil eden bir tipi canlandırır. Şairler bu gibilere her fırsatta sürekli sataşmayı bir gelenek hâline getirmişlerdir. “Hüşyâr” aklı başında olan kimse demektir. Pek çok örneği geçtiği üzere aşk yolu akıl ile girilecek bir yol değildir. Akıl bu sarp yolda şairlerce ayağı topal bir beygir gibi kabul edilmiştir. Zahitler ibadetlerinde samimi olsalar bile akıllarını reh­ber edindikleri için bu yola giremezler.

Kıldıkları her rekât namaz için kendilerine cennette verile­cek bahçeyi yahut çektikleri her tespih tanesi için yiyecekleri bir cennet üzümünü düşünürler. Her ibadetleri menfaatleri içindir. Öyle ki Allah onlara Cennet vadetmese ibadet etmeyecek tiplerdir. Âşık ise Allah kendisine hiçbir şey vadetmese dahi Allah’a ibadetine devam eden, ondan sadece ce­malini yani âşığı olduğu yüzünü görmeyi talep eden samimî bir tipi sembolize eder. işte Fuzûlî’nin “Ben senin dudağının hasretini çekiyorum, zahit ise cennette kendisine verilecek Kevser’in hayalini kuruyor” demesinin sebebi budur. “Leb” tasavvufî bir sembol olarak ilâhî tecelliler anlamında kulla­nılmakla beraber burada metnin ifadesinden anlaşıldığına göre, şair ahirette Hz. Muhammed’in kendisine “ümmetim!” yahut Allah’ın “kulum!” diye hitap edişini kastetmekte; bu anın özlemiyle yanıp tutuşmaktadır. Fuzûlî bu ifadesini daha çarpıcı bir hâle getirmek için sarhoşa şarabın, aklı ba­şında kimseye de suyun hoş gelmesini örnek göstermektedir. Öyle ayyaşlar vardır ki yeri geldiğinde bir damla şarap için bütün servetlerini verirler. Meseleye şarabın helâl ve haram olması yönünden bakmamak gerekir. Bu benzetme bir tutkuyu ve samimiyeti vurgulamak üzere sergilenmiştir. Şair sevgilisinin dudağına o ayyaşın şaraba olan tutkunluğu gibi bir düşkünlükle, hiçbir riya ve gösterişi olmadan hasrettir. Yeri geldikçe ifade edildiği üzere dinin haram ve necis kıldığı şarabın kiri, zahi­din riya ve gösteriş ile ettiği ibadetin kiri yanında tertemiz kaldığı için şairler birer sembol olarak sü­rekli şarap ve zahit kavramlarını birlikte zikrederek şarabı üstün tutarlar.

Bu beyitte bir akarsu tasvir edilerek, bu suyun söz konusu serviye âşık olduğu için onun bulundu­ğu bahçeye doğru sürüklenmekte olduğu yorumu geliştirilmektedir. Eski şiirimizde “serv” [= servi ağacı] ince, uzun, mütenasip boyu ve rüzgârda salınışı ile güzel boy ve salınarak yürüyüşün yahut mütenasip yapıda kimselerin sembolü hâline geldiği gibi, şekil itibarıyla l rakamını andırdığından manevî anlamda “vahdet” [= Allah'ın birliği] sembolü olarak kullanılmış ve özellikle Fuzûlî’nin şi­irinde pek çok defalar ‘istiare yoluyla’ Hz. Muhammed’i sembolize etmiştir. Asıl anlamı bahçe de­mek olan “ravza” kelimesi burada bir çağrışım oluşturmak üzere 

Hz. Muhammed’in kabri Ravza-i Mutahhara’yı ima için tercih edilmiş görünüyor (iham). Su ise alçak gönüllülüğün, meyledişin ve aşk yoluna sürüklenip gidişin sembolüdür. Fuzûlî’nin yaşadığı Bağdat şehrinde, Hz. Muhammed’in kabrinin bulunduğu güney istikametine doğru akmakta olan Dicle nehrinin konumunu göz önün­de bulundurarak beyte bakacak olursak, su o servi boylu peygambere olan aşkından dolayı onun “Ravzasına doğru durmadan akıp gitmektedir. Hz. Muhammed’in evinin ve mescidinin bulunduğu yere “ravza” denmesinin sebebi, “Evimle minberim arası cennet bahçelerinden bir bahçedir” mealin­deki bir hadis-i şeriften kaynaklanır.

Aşk şirket yani ortaklık kabul etmez. Aşkın en başta gelen şartlarından birisi kıskançlıktır. Her âşık sevgiliye en yakın kendisi olsun ister, onun yanında gördüğü herkesi kendine rakîb görür. Bir önce­ki beytin devamı durumunda olan bu beyitte Fuzûlî, daha önceki beyitlerde kılıç ve temren çelikle­rinden ümit ettiği suyun farklı bir su olduğunu ima edercesine, bu akan sudan içmeyi aklından da­hi geçirmemektedir. Şimdi onu aşktan dolayı bir kıskançlık sarmıştır ve tek derdi sevgilisine doğru yönelmiş akıp gitmekte olan ve kendisiyle âdeta rekabet eden bu suyun yolunu kesmektir.

Bu ko­nuda öylesine saf ve samimîdir ki aklına ilk gelen şey hemen ölüp toprak olmak ve bir parça olsun bu akışa engel teşkil edebilmektir. Şairin vurgulamak istediği husus aşk yolunda canın ve malın hiçbir değeri olmadığıdır. “Kûy” mahal ve mekân demek olup edebiyatta daha çok sevgilinin bulun­duğu yer için kullanılır. “Toprak olmak” ölünce insan bedeninin toprağa karışarak yok olup gitme­si sebebiyle ölmekten kinaye bir tabirdir. “Koyman” gerek Azerî gerek Anadolu Türkçesinde “koy­mam, bırakmam, izin vermem” anlamındadır.

“Dest-bûs” el öpme, “kûze” ise topraktan yapılan kap demektir. Bir hasretin, aşktaki samimiyetin, karşılıksız fedakârlığın, saf vuslat arzusunun en güzel şekilde ifade edildiği bu beyitte şair, hayatta iken kavuşamadığı hayalî sevgilisine hiç olmazsa öldükten sonra kavuşma, bir şekilde ellerine değ­me ümidiyle dostlarına vasiyette bulunuyor: “Eğer bu emelime kavuşamadan yani onun elini öpe-meden ölürsem, mezarımın toprağından bir çanak yapın ve sevgiliye bu çanakla su verin. Hiç ol­mazsa ona bu şekilde değmiş olayım.”

Edebiyatta gülün bülbüle âşık olduğu hakkında geliştirilen yorumlar gibi bir de servi dalına konup sürekli dem çeken kumrunun, servi ağacına âşık olduğu yorumu geliştirilmiştir.

Kumrunun sürekli dem çekişi onun serviye yalvarması ve servinin şekil itibarıyla dimdik bir görünüşe sahip bulunma­sı, kumrunun bütün yalvarmalarına karşılık olumsuz bir tavır takınması olarak yorumlanır. İşte böyle bir tabiat manzarasına yeni bir yorum getiren Fuzûlî, servi ağacının dibinden akan suyu da bu ikiliye ilave ederek suyu, kumruya merhamet etmesi için servi ağacının eteğine yapışan, ayağına ka­panan ve yalvaran biri olarak yorumlamaktadır. Fakat manzaranın ilginç yanı su bu şekilde davranınca servinin hemen dik başlılığı terk etmesidir. Yani su servinin ayağına gelince servinin gölgesi suya aksedecek ve böylece kumrunun yalvarmalarına itiraz etmekten vazgeçmiş olacaktır. Bilindiği üzere servi aynı zamanda edebiyatta vahdet yani ilâhî birliğin sembolü olarak kullanılmıştır.

Bu be­yit hakkında geliştirilen servinin Allah’ı, kumrunun ona sürekli yalvaran kulu ve servinin ayağına kapanan suyun da ümmetine şefaat etmek için Allah’a yalvaran Hz. Muhammed’i sembolize etmesi beytin ayrı bir güzelliğini sergilemektedir.

Gül ve bülbül hakkında geliştirilen alegorik hikâyelerde efsanevî bir rivayet vardır. Güya gül ilk ya­ratıldığında soluk renkli bir çiçekmiş. Bülbülün geceler boyunca sabahlara kadar sürekli dallarına konup ona yalvarmalarına aldırış etmezmiş. Nihayet bülbül mecalsiz kalıp kendinden geçtikten sonra her sabah erkenden açılırmış. Bu yıllarca böylece devam etmiş. Nihayet bir seferinde bülbül yine gülün çevresinde yalvarırken gülün dikeni vücuduna saplanarak canından olmuş, akan kanları gül fidanının dibine dökülmüş. Ertesi sabah açılan gül goncaları o zamana kadar hiç görülmedik bir hâlde kırmızı olarak açılmışlar. Bundan dolayı gülün kırmızı  rengini bülbülün kanından elde ettiği­ne ve daha güzel renge sahip olmak için bülbüle sürekli aynı hileyi tekrarladığına inanılır. Şair bu efsaneye bir işaret olmak üzere gül ağacını bülbülün kanına susamakla itham etmekte, bülbülü kur­tarmak için de suyun bir an önce gülün mizacına girerek onu değiştirmesini istemektedir.

Burada hile anlamında kullanılan “reng” kelimesi aynı zamanda, uzak anlamı itibarıyla beytin konusunu teşkil eden gülün bülbülün kanından renk alması bahsini de çağrıştıracak şekilde tercih edildiğin­den dikkat çekmektedir (ihamıtenasüp).

“Mizâc” eski tıp bilgisine göre insan vücudunda bulunan ‘ahlât-i erba’a’ [= dört hık] yani kan, bal­gam, sevda ve safradan oluşan dört ‘hılt’ın birbirlerine göre oranları ile ilgili bir husustur. Bu dört ‘hılt’ da sıcaklık, soğukluk, nemlilik ve kuruluk tabiatlarının bir sonucu olup bu tabiatlar da ‘anâsır-i erba’a’ [= dört unsur] denen ateş, hava, su ve topraktan ibaret unsurların etkilerinden oluşur. Ah­lât-i erba’a yani dört hıltın insan vücudundaki oranlarının artma ve azalmasının demevî, balgam!, safravî ve sevdâî gibi mizaçların ortaya çıkmasına sebep olduğuna inanılmıştır. Böylece insanın sa­dece bedenindeki organik yapının değil ahlâkî yapısının da etkilendiği düşünülmüştür. Buna göre çabuk öfkelenmek yahut korkmak veya kan dökücü olmak vb. karakterler de bu ‘hıltların vücutta­ki oranları ile ilgili hususlardan sayılıyordu. İşte Fuzûlî gülü kan dökmeye meyilli ve muhtemelen demevî mizaçlı bir şahsa benzeterek, suyun onun bünyesine bir an önce girip bu mizaç dengesini değiştirmesini ümit etmektedir.

16-Aslında toprak demek olan “tıyn” kökünden türetilen “tıynet” kelimesi insanın yaratılışı, fıtratı ve mayası anlamında bir tabirdir. “Rûşen kılmak” apaçık belli etmek, “iktidâ kılmak” ise tabi olup uy­mak demektir. Esas anlamı çokça övülmüş demek olan Ahmed ismi Hz. Muhammed’in Kur’an’da geçen isimlerinden olup “Muhtâr” onun seçilmiş bir peygamber oluşunu belirten bir sıfatıdır. Tabi­atta daha çok denizler ve akarsularda bulunan su, esas itibarıyla temiz olup aynı zamanda temizle­me özelliği olan bir unsurdur. Şair aslında suyun yaratılışında var olan bu özelliğine şairane bir yorum getirerek onun, Hz. Muhammed’in yoluna uyduğu için böylece temiz ve temizleyici olduğunu ifade etmektedir (hüsnütalil). Bu beyitte suyun Hz. Muhammed’in yoluna girmesi ile yukarıda 11. beyitte sevgiliye âşık olarak onun yoluna koyulması arasında ince bir ilişki bulunmaktadır. Bu beyit kasidenin giriş kısmının (nesih) bitip methe geçişin başladığı beyittir (gürizgâh).

“Seyyid” ileri gelen, önder ve efendi, “nev’” yahut “nevi”‘ cins, sınıf, “nev’-i beşer” ise insan soyu de­mektir. Bilindiği üzere Hz. Muhammed hakkında edebiyatta en yaygın olarak kullanılan benzetme­lerden biri onun bir ‘dürr-i yektâ’ yani eşi benzeri bulunmayan bir inci olduğudur. Fuzûlî’nin şiiri­nin en belirgin özelliklerinden birisi de kendisinden önce söylenmişleri daima bir perde aşmak ve sürekli daha yeni şeyler üretmektir. Öyle anlaşılıyor ki şair burada Hz.Peygamber için kullanılan bu tabir yerine onu, her biri değerli birer inci gibi olan sözleri sebebiyle “deryâ-yı dürr-i ıstıfâ” [=seçme inci denizi] şeklinde vasıflandırmayı daha uygun görmüştür. Her türlü kötülüğün iyice arttı­ğı Cahiliye Devri’nde gelen ve çevresindeki kötülükleri iyiliğe çeviren bir peygamber olduğundan,Fuzûlî onu mucizeleri kötülük ateşleri üzerine su serpen bir peygamber olarak nitelendirmektedir.

Bu ifade aynı zamanda Allah’ın Hz. Muhammed için söylediği “Biz seni ancak âlemlere rahmet olmak üzere gönderdik” (Enbiyâ, 107) ayetine çağrışım yapacak bir biçimde kullanılmıştır. Bilindiği üzere Türkçede günümüzde dahi, özellikle ihtiyarlar yağmur yerine “rahmet” demektedirler. Beyitteki “âteş” ve “su” ibareleri aralannda zıtlık oluşturmak üzere kullanılmışlardır (tezat).

Burada Ziyâd b. Haris es-Sudâî’den nakledilen bir hadise işaret edilmiştir. Ziyâd’ın kavminden bir heyet gelip yazın kuyularının kuruması sebebiyle susuzluk çektiklerini, zor durumda kaldıklarını bildirir. Bunun üzerine Hz. Muhammed yedi tane çakıl taşı getirterek bunları elinde ovuşturup dua eder ve memleketlerine gittiklerinde bunlan Allah’ın adını anarak sıra ile söz konusu kuyuya atma­larını söyler. Bu hadiseden sonra kuyuda öyle çok su oluşmuş ki kimse bir daha kuyunun dibini gö­rememiş. Şair önce nebilik müessesesini âdeta solmakta olan bir gül bahçesi şeklinde ima ediyor.

Çünkü Hz. isa’dan sonra uzun yıllar boyunca peygamber gelmediğinden insanlar yollarını şaşırmış­lardır. Sonra da hem bu mucizeye işaret ederek, hem de suyun bahçeleri yeşertmesini kastederek;sert taşlann dahi onun peygamberlik bahçesini âdeta tazelemek için su çıkardıkları yorumunu geliş­tiriyor. Bilindiği üzere mucize peygamberlere has bir Allah vergisi olup hemen bütün peygamberler bir mucize ile gönderilmişlerdir. Şair Hz. Muhammed’in peygamberliğini bir gül bahçesi, yukarıda bahsi geçen çakıl taşlarından su çıkması hadisesini de mucizesi ile bu bahçenin sulanıp tazeliğinin artması ve güzelleşmesi olarak görmektedir.

“Bahr” deniz, “bahr-i bî-pâyân” ise ucu bucağı olmayan deniz demektir. “Âteşhâne” ateşe tapanla­rın yani mecusîlerin tapınaklarına denir. Hz. Muhammed’in doğduğu gece, mecûsîlerin Istahrâbâd şehrinde bulunan ve asırlar boyunca hiç sönmeden yanan büyük ateşleri ilk olarak sönmüştü. İslâm tarihçileri bu hadiseyi dünyaya bir peygamber gelişinin alâmeti olarak belirtirler ve şairler Hz. Muhammed’i överken bu hususu sık sık belirtirler. Ancak Fuzûlî burada bir değil “min min” [= binler­ce] Mecusî tapınağına su ulaştığını, yani ateşlerinin söndüğünü belirtmektedir. Kolayca anlaşılacağı üzere burada Hz. Muhammed’in peygamberliğinden önce iran’da yaygın bulunan bu tapınakların, islâm’ın yayılmasından sonra hemen tamamen yok olmalarına işaret edilmektedir.

Câbir bin Abdullah’tan rivayet edilen bir hadise göre, Medine’den gelen Müslümanların Kabe’yi ser­bestçe tavaf edebilmek için Hudeybiye sulhunu yaptıkları gün herkes çok susuz ve zor durumdakalmıştı.

Ağlayacak bir hâlde gelip ellerindeki bir kırbayı göstererek “Yâ Resûlallah! Bu sudan başka ne içecek ne de abdest alacak suyumuz yok” demeleri üzerine Hz. Peygamber elini getirilen su tulumu­nun içine sokmuş ve parmaklanndan pınar gibi sular akmaya başlamıştı. Hadisi rivayet eden şahıs, Câbir’e “O gün kaç kişiydiniz?” diye sorduğunda Câbir’in “Bin beş yüz kişiydik ama eğer yüz bin kişi de olsaydık su yine bize yeterdi” dediği bildirilmektedir. Hz. Muhammed’in değişik zamanlarda çok az miktardaki suyu elini kaba sokarak çok kimseye yetecek kadar çoğalttığı, kurak çölde yere çukurkazdırıp elini içine koyarak oradan su kaynamasını sağladığına dair (bk. res. 129, 130) pek çok hadis rivayet edilmiştir. Ancak Fuzûlî’nin, “şiddet günü” [= sıkıntı günü] demesi, aynı zamanda Hz. Muhammed’in Tebük Seferi’ni de akla getirmektedir. Çünkü Kur’an’da bu sefer için “Sâ’atü’1-usra” [= zorluk saati, vakti] dendiği gibi, Hz. Peygamber o seferde de parmaklarından akan su ile bütün ordunun susuzluğunu gidermişti. Şairin Hz. Peygamber’in parmakları ile “parmak dişlemek” [= hayretten parmağını ısırmak] deyimi arasında ortak bulunan “parmak” ilişkisini özellikle tercih etti­ği görülmektedir.

Bu beyitteki “dost” [= arkadaş] ve “zehr-i mâr” [= yılan zehiri] kelimeleri, okuyucunun zihninde derhâl Hz. Muhammed ve Ebubekir’in Mekke’den Medine’ye giderlerken gizlenmek için girdikleri mağarada delikten çıkan yılanı ve Hz. Ebubekir’in yılan Hz. Peygamber’e zarar vermesin diye ayağı­nı deliğe dayaması hadisesini canlandırmaktadır. Hâlid bin Veltd’in çevresindekilerin engellemesine rağmen bilerek çok etkili bir zehir içtiği, aynı şekilde Hz. Ömer’in de Bizans elçisinin karşısında bir zehri içtiği fakat kendilerine hiçbir şey olmadığı rivayet edilmektedir. Fuzûlî bu beyitteki ifadesiyle her biri Hz. Peygamber’in yakın dostları olan bu kimselerin olağanüstü hâl ve fedakârlıklarını imaediyor olmalıdır. Düşmanının içtiği suyun yılan zehirine dönmesi ise, yine Tebük seferinden dö­nüşte Semûd kavminin harabelerinden geçerlerken, Hz. Muhammed’in oradaki su birikintisinden su içmek isteyen esbabını, o suyun zehirli olduğu gerekçesi ile engellemesine ve o suyla yoğurdukları hamurlan dahi döktürmesine bir işaret olabilir (telmih).

Arapça asıllı “katre” kelimesi damla, “vuzu’” ise abdest anlamındadır. Azerî Türkçesinde “min” bin, “urgaç” vurduğu zaman demek olup burada abdest için yüze su vurulması kastedilmektedir. “Hz.Muhammed’in abdest alışını ima ve tasvir eden bu beyitte, onun abdest için yüzüne çarptığı her su­dan binlerce rahmet deryası dal­galandığı ifade edilmektedir.

“Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik” (Enbiyâ, 107) mealindeki ayetten de anlaşılaca­ğı üzere, Hz. Muhammed’den Kur’an’da “rahmet” [= iyilik, gü­zellik] olarak bahsedilmektedir. Fuzûlî’nin onun yanağından et­rafa sıçrayan damlaları rahmet deryasına benzetmesi böyle bir ilgiyi kastederek, damlayı övgü amacıyla deniz şeklinde ifade et­mesinden kaynaklanmış olabilir. “Rahmet” aynı zamanda Allah’ın kullarına acıyıp onları bağışla­ması demektir. Hz. Peygam­ber’in hadislerinden anlaşıldığı­na göre şartlarına uygun olarak yani kendisinin uyguladığı şekil­de alınan her abdest, insanın bü­tün günahlarının bağışlanmasına sebep olacak kadar güçlü ve Al­lah’ın rahmetini celp edecek bir ibadettir. Beytin ima ettiği bütün bu anlamlardan başka asıl hede­fi; yukarıda bahsedilen Tebük Seferi’nden dünüşte İslâm ordusu susuzluk içinde olduğu hâlde Tebük kaynağına varıldığında, oradan bir kabı dolduracak kadar az su alınarak Hz. Muhammed’e getirilmesi ve kendilerinin o az miktarda suyla abdest alarak suyu kaynağa geri serpmesi, ardından ucu demirli üç sopayı kaynağa saplamasıyla derhâl billûr gibi üç su kaynağı fışkırması hadisesine işaret etmektir. Allah Resulü’nün bu su hakkında “Yâ Muaz! Uzun ömrün olsaydı, çok geçmeden bu su ile buralann bağ ve bahçelerle dolduğunu görürdün” dediği rivayet edilmektedir. Beyitte “katre” [= damla] ve “bahr” deniz kelimeleri, büyüklük ve küçüklük itibarıyla zıt kavramlar olduklarından özellikle kullanılmışlardır (tezat).

Daha önce de pek çok örneği görüldüğü üzere bu edebiyatta yerde ve gökte bulunan her şey sevgiliye hayrandır. Ay, güneş, denizler, hayvanlar bitkiler bütün canlılar… İşte şair bu edebî geleneğe uyarak suyu, Müslümanların gerçek sevgilisinin ayağının toprağına ulaşmaya gayret ederken tasvir etmekte; onun akarken taşlara çarparak kırılıp köpürmesini, başını taştan taşa vuran bir çılgın âşık gibi pey­gamberin ayağının toprağına ulaşmaya çalışıyor olarak yorumlamaktadır (teşhis). Su hakkında “âvâ­re” [= başı boş] gezinen çılgın bir şahıs yorumunun yapılması, meyilli ve boş bulduğu her yere şuur­suzca ve elinde olmadan akarak bu haliyle sevgiliye olan aşk ve iştiyakından dolayı âdeta Mecnun gi­bi aklını yitirmiş bir hâlde bulunduğunu vurgulamak içindir. Ayak basılan toprak demek olan “hâk-i pây” ile burada Hz. Muhammed’in sağlığında gezindiği, ayağını bastığı topraklar kastedilmektedir.

Eskiler havada uçuşan gözle görülemeyecek kadar, küçük toz parçacıklarına “zerre” diyorlardı. Loş bir yere dışarıdan sızan parlak güneş ışıkları sayesinde görülebilen bu parçacıklar, dikkat edilecek olursa her biri gökyüzündeki yıldızlar gibi parlayarak uçuşur dururlar. Ancak burada şairin “zerre zerre” [= her zerresi ile] ifadesi ile suyun zerrelerini ifade ettiği ve güçlü bir ihtimalle şelâle vb. yer­lerden kuvvetle akarken etrafa yine toz bulutu gibi saçılan su zerreciklerini kastettiği anlaşılmakta­dır. Havaya dağılan bu su zerreciklerinin oluşturduğu buluta bir de güneş vurursa bazen gökkuşağı şeklinde nefis renk cümbüşü ortaya çıkar. İşte şair bu haliyle suyu, onun kapısına gidip oradaki toprağı aydınlatmak, hiç olmazsa böylece ona bir hizmette bulunmak isteyen biri gibi düşünmekte­dir (teşhis). Öyle ki paramparça da olsa bu yoldan dönmeyecektir.

“Zikr” bir şeyi anmak yahut söylemek demek olmakla birlikte burada özellikle tercih edilen “vird” [=daha çok tarikat mensuplarının belli zaman ve sayılarda okumayı âdet hâline getirdikleri Allah'ın isim­leri, selâmlar, dua veya ayetler] kelimesi ile de eş anlamlı bulunduğundan bu uzak anlamına da işaret edecek şekilde kullanılmıştır (ihamıtenasüp). Esas anlamı bir nesnenin sıfatlarını saymak demek olan “na’t” kelimesi, bir edebî tabir olarak özellikle Hz. Muhammed’i tasvir ve tarif eden şiirler hakkında alem olmuştur. Dolayısıyla “zikr-i na’tün virdi” demek, “senin sıfatlarının peşpeşe  anılıp sıralanması” demektir, içki içen kimselerin özellikle uyuyup uyandıklarında başlarında oluşan ağnya “humâr” de­nir. Şair bu ağrıdan kurtulmak için, ayyaşların su içmelerini örnek göstererek, onlar nasıl su içerlerse “ehl-i hatâ” [= yanlış işler yapan kimseler] da senin vasıflarını ve övgülerini tespih çekercesine çokça anmayı kendilerine “dermân” [= dertten kurtulma, iyileşme, iyileşme çaresi] bilirler demektedir. Kat’î olduğu iddia edilemez ancak, öyle hissediliyor ki şair burada “ehl-i hatâ” ibaresiyle divanları şarap, iç­ki meclisi ve meyhanelerle dolu olan şairlere ince bir imada bulunarak; bunların çoğunun divanında yer tutan peygamber naatlerini de bu hatanın derdinin dermanı olarak yorumlamaktadır.

Fakat burada Fuzûlî’nin Hz. Muhammed’in hayatı ile ilgili temas etmek istediği asıl husus, meşhur şair Ka’b b. Züheyr ile ilgili olan hadisedir. Ka’b Müslüman olmadan önce Hz. Peygamberi ve ailesi­ni ağır bir dille hicvettiğinden kanı helâl kılınmış, görüldüğü yerde öldürülmesi emredilmişti. Fakat daha sonra Müslüman olup Hz. Muhammed için bir kaside yazarak tanınmayacak bir şekilde huzu­runa çıkmış, “Ka’b huzurunuza Müslüman olarak gelse onu affeder misiniz?” diye sorup olumlu ce­vap alınca kendisini tanıtmış ve nazmettiği kasideyi okumuştu. “Peygamber dünyayı aydınlatan bir meşaledir, Allah’ın şerri kesip atmak için çekilmiş kılıcıdır” beytine geldiğinde Hz. Muhammed elinde verecek bir şeyi bulunmadığından şaire sırtındaki hırkasını çıkartıp vermişti. Bundan dolayı bu ese­re Kasîde-i Bürde adı verilmiştir. İşte Fuzûlî’nin “Hatâ ehli kimseler senin naatını vird etmeyi kendilerine derman bilirler” demesi bundan dolayıdır. Şair kendisi de böyle bir naat nazmetmekle aynı manevî lutfa erişme ümidinde olmalıdır. Eskiden Araplarda ve Türklerde hastalara şifa için naat okuma âdeti bulunduğu da düşünülecek olursa buradaki “dermân” kelimesinin anlamı daha bariz olarak ortaya çıkar sanırız.

Aslen Arapça olan “habîb” kelimesi sevgili demektir. Hadislerinden bazılarında Hz. Muhammed kendisini “habîbullah” [= Allah'ın sevgilisi, en çok sevdiği insan] olarak vasıflandırmıştır. “Beşer” in­san, “hayrü’l-beşer” insanların hayırlısı, “müştâk” ise şevk ve aşkla özleyen, can atan demektir.  Fu­zûlî burada Hz. Peygamber’e olan sevgisini bir karşılaştırmayla nasıl “leb-teşne” [= dudağı susamış, dudağı susuzluktan kurumuş] kimseler “hemvâre” [= daima, aralıksız, sürekli] su isterlerse, kendi­sinin de Hz. Peygamberi öylesine arzuladığım onu böyle bir hasretle özlediğini belirtmektedir. Be­yitte Âzerî Türkçesinin bir söyleyiş şekli olarak geçen “eyle kim” [= öyle ki] ibaresi günümüz Türk­çesine çevrilirken daha çok ‘gibi’ şeklinde aktarılmaktadır.

Günümüzde daha çok hikmet ve Allah dostlarından zuhur eden olağa­nüstü hâller için kullanılan “kerâ­met” kelimesi burada daha çok izzet, şeref, lütuf ve cömertlik anlamlarına gelecek şekilde kullanılmıştır. Daha önce de çeşitli kullanılış şekilleri geçtiği üzere “bahr” [= deniz] ben­zetmesi bir şeyin çokluğunu vurgu­lamak için yapılır. Bu durumda “bahr-i kerâmet” deniz gibi bol ve uçsuz bucaksız ihsan ve cömertlikler demektir. “Mi’râc” Hz. Muham­med’in bir gece evinden alınarak gö­ğe çıkarılması mucizesi; “feyz” ise ‘ilim, bereket, bağış, manevî mutlu­luk vb. anlamları içine alan geniş bir kavramdır. Eskiler bir astronomi ta­biri olarak hareket hâlindeki gök ci­simlerine “seyyar” veya “seyyâre”; hareketsiz duranlara da “sâbit” veya “sâbite” derlerdi.

Hemen şunu hatırlatmak gerekir ki o devirde insanlar, yaprak yahut muh­telif cisimler üzerine çiğ yağmasının fizikî sebeplerim çok iyi izah edebili­yorlardı. Deniz ve nehirlerden güne­şin harareti sebebiyle yükselen su buharı gece serinliğinde bir imbik içindeki buharın sıvılaşması gibi sı-vılaşarak cisimleri nemlendiriyordu. Bu gibi konulara bütün eserlerinde ayrı bir ilgi ile yaklaşan Fuzûlî’nin burada “bahr” [= deniz], “şeb-nem” [= gece nemi, çiğ] ve “şeb” [= gece] kelimelerini rastgele kullanmış olabileceğine inanmak mümkün değildir. Tabii ki kerâmet bir denize ve feyiz de gece yağan çiğ tanele­rine benzetildiğine göre ortada gerçek anlamda bir deniz ve çiğ yağması gibi bir durum yoktur. Bey­tin bütün amacı büyük kerem sahibi bir peygamberin Mirac gecesinde manevî feyiz ve bereketiyle göklere şeref verdiğinin vurgulanmasıdır. Aynı şekilde sabit ve seyyar yıldızlara ulaştırılan su da ko­layca anlaşılacağı üzere çiğ gibi her yanı saran feyiz ve manevî tesirden kinayedir. Fuzûlî’nin bu ba­histe gezegenlerden söz etmesi, özellikle ‘Mi’râc-nâme’ türü eserlerde bu mucize anlatılırken o dev­rin astronomi nazariyelerine göre çeşitli gezegenlerin Hz. Muhammed’in huzuruna gelerek ondan dua ve bereket kazanmaları şeklinde düşünülen, tamamen hayal ürünü olarak geliştirilmiş edebî motiflere bir işarette bulunmak amacını taşımaktadır.

28-Güneşin bir noktadan çıkan ve yeryüzüne yayılan ışıklarının bir çeşmeden çıkarak parlayan suya benzetilmesinden kaynaklanan “çeşme-i hûrşîd” [= güneş çeşmesi] tabiri ile şairler çok değişik söz oyunları geliştirip hayaller kurmuşlardır, içimi hafif ve lezzetli su demek olan “zülâl” ile şair güneş­ten yeryüzüne yayılan bereketi sembolize etmek üzere “zülâl-i feyz” [= feyiz ve bereket zülâli] terki­bini kullanmıştır. Hz. Muhammed’in evi ile mescidi birbirine bitişik mekânlarda idi. Vefatı üzerine yatağının bulunduğu yere defnedilmiş ve evinin bulunduğu yer kabre dönüştürülmüştü. Günü­müzde Medine’de Ravza-i Mutahhara yahut Mescid-i Nebevî diye andığımız mekân çeşitli zaman­larda Müslüman hükümdarlar ve özellikle Osmanlı hükümdarları tarafından onarılarak ihtiyaca gö­re genişletilmiştir, işte Fuzûlî bu durumu kastederek, eğer bu yenileme ve onarım işini yapan mi­mara su gerekirse, bu iş için ancak güneş çeşmesinden akan bereket suyunun lâyık olabileceğini söylemekte; böylece Hz. Peygamber’in kabrine ve ona verilen değeri vurgulamaktadır.

Bilindiği gibi Osmanlı sultanları Mekke ve Medine gibi mukaddes beldelerin hizmetinde harcan­mak üzere her yıl “Sürre Alayı” ile büyük servetler gönderirlerdi. Bunun yanı sıra Kabe’yi ve Rav-za’yı âdeta yeni baştan inşa eden Osmanlıların, buraların hizmetine harcanmak üzere kurduklan va­kıfların sayısı belirsizdir. Buralara olduğu kadar Hac yollarına da büyük hizmetler verilmiş, Kanu-nî’nin kızı Mihrimah Sultan, neredeyse bu yolda bütün servetini harcayarak daha önce Harunürre-şîd’in hanımı Zübeyde’nin inşa ettirdiği Aynüzzübeyde su yollarını yeniden aynı isimle ihya ettirmiş ve Şam’ın tatlı suyunu Arafat’a kadar ulaştırmıştır. Dolayısıyla Hz. Peygamber’in kabrini onaracak mimara su gerektiğinde “çeşme-i hûrşîd”den [= altın renkli güneş çeşmesinden, mihr kaynağından, mihrin para musluğundan] su gelmesi ifadesi; sanki “Mihrimah” gibi güneşi çağrıştıran bir ismi ima etmek üzere kullanılmış intibaını uyandırmaktadır.

29-Beytin ilk mısraında yer alan “dûzeh” [= cehennem], “nâr” [= ateş], “sûzân” [= yanan] kelimelerinin oluşturduğu ateş ile ilgili kavramlann sıcaklığı ile ikinci mısrada yer alan “ebr” [= bulut] ve su keli­melerinin serinliği arasındaki tezat derhâl kendini hissettirmektedir. İslâmî akideye göre kulun Al­lah’a karşı tavrını tarif etmek üzere geliştirilen “havf ü recâ” yahut “bîm ü ümîd” [= korku ve ümit] tabirine imada bulunmak üzere beyitte bu iki kelime özellikle tercih edilmişlerdir. Şair ahiret gü­nünde Allah’ın cehenneminden korkmaktadır. Ancak o günde Hz. Peygamber’in ihsan ve şefaatin­den de ümitlidir. Beyitte günümüzde de kullanmakta olduğumuz “yüreğe su serpme” deyimi çok ustaca bir üslûpla işlenmektedir.

Bilindiği üzere kasideler muhatabı olan kimselerden bir şeyler talep etmek için nazmedilen eserler­dir. Bu beyitten şairin bu eserini ahiret gününde Hz. Muhammed’in şefaatini istemek üzere nazme-derek onun manevî şahsiyetine sunduğu anlaşılmaktadır.

30- “Yümn” uğur ve bereket, “na’t” ise Hz. Peygamberi öven şiirler demek olduğuna göre “yümn-i na’t” bu şiirlerin bereket ve uğuru demektir. Hem bir tevazu ifadesi hem de ustaca övünmenin yer aldığı bu beytinde Fuzûlî, sözlerini Nisan bulutundan inen bir yağmur damlasına benzetiyor. Bu aynı za­manda parlak bir yağmur damlası imajından hareketle eskilerin ‘şi’r-i âbdâr’ [= parlak ve taze şiir] dedikleri zengin anlamlarla dolu ve yepyeni sözlerden oluşan şiire işaret teşkil etmektedir. Dikkat edilecek olursa burada şairin kendisi Nisan bulutu makamında yani bol ve bereketli şiirler söyleme konumundadır. İşte bu sözler Nisan bulutundan düşen bir damla gibi mütevazi iken Hz. Muham­medî övmenin bereketi ile bir anda “lü’lü’-i şehvâr” [= padişahlara lâyık inci] oluvermişlerdir. Ko­layca anlaşılacağı üzere burada incinin, eskilerin inancına göre Nisan bulutundan inen bir damlanın istiridye içine yerleşmesi sonucu oluştuğu hakkındaki inanışa bir işaret vardır. Güya her yıl bu ayda istiridyeler denizden karaya çıkarak ağızlarını açarlar ve bir yağmur tanesi yutarak denize geri dö­nerlermiş. Dikkat edilecek olursa şair kendisini övmekle beraber, yağmur damlası gibi sözlerinin iri ve çok değerli inciye dönüşmesinin hikmetine Hz. Peygamber’i sebep göstererek eseri boyunca sür­dürdüğü övgülerine devam etmeyi de ihmal etmemektedir.

31-32 Fuzûlî’nin şiirinin en belirgin özelliklerinden birisi, kelimelerden başka cümleleri de iki anlama gelecek şekilde kullanma konusunda büyük bir ustalık göstermesidir. İki beytin birbirine bağlana­rak bir cümle oluşturduğu bu ibarede ilk beyit iki anlama gelecek şekilde kullanılmıştır.

Bunlardan ilki yukarıda nesre çevrildiği gibidir. Şair Kur’an’daki “Sen onları hasret günü hakkında uyar. Çünkü onlar gafletin içine dalmış oldukları hâlde…” (Meryem, 39) mealindeki ayete telmihte bu­lunarak ve ayette geçen “hasret” [= pişmanlık, hayıflanma, üzüntü], “uyarma” ve “gaflet” ibarelerini özellikle seçerek bir tasvir geliştirmektedir. Buna göre Fuzûlî, bütün insanların mezarlarından kal­dırılarak bir yere haşrolunacakları yani toplanacakları bir gün demek olan “rûz-i haşr”de [= kıyamet günü], dünyada iken “hâb-i gaflet” [= gaflet uykusu] içinde bulunan kimsenin, “hasret” [= pişman­lık] gözyaşlarını “dîde-i bîdâr”ına [=uyanan gözüne] dökeceğini ifade ederek; böyle bir günde senin yüzünü görmekten mahrum  olmamayı ümit ediyorum demektedir. Fuzûlî, Hz. Peygamber’in “vus- lat”ını [= kavuşma] bir çeşmeye benzeterek kendisini de “teşne-i dîdâr” [= sevgilinin yüzünü görme­ye susamış] olarak nitelendirmekte ve bu çeşmenin suyundan yani Hz. Muhammed’in yüzünü gör­me suyundan gözünün kana kana içmesini -yani gözünün onu bol bol görmesini- ümit etmektedir.

31. beytin diğer bir yoruma göre nesre çevrilişi ise şöyledir: “Gaflet uykusundan uyanık olan -yani gaflet uykusuna dalmayan- kimse, kıyamet günü olduğunda hasret gözyaşlarından uykusuz gözleri­ne su döktüğünde…” Buna göre burada dünyada iken gaflet uykusuna yakalanmayan, sürekli uya­nık olan bir kimse söz konusu edilmektedir. Böyle bir kimse kıyamet günü olduğunda “hasret” [= hararetle özleyiş] gözyaşlarını “bîdâr” [= uykusuz] gözlerine -âdeta “Bu kadar uyanık durdun, biraz daha dayan, şimdi sevgiliyi göreceksin!” dercesine- serpmektedir. Âdeta ne cennet ne de cehennem kaygısındadır, sadece sevgilinin yüzünü görmeye hasrettir, işte böyle bir günde Fuzûlî sevgilinin yüzünden mahrum olmama ümidi içindedir.

 

Atilla Şentürk